Эртний хятад

Эртний хятад

1. Эртний Хятадын газарзүйн байдал, хүн ам: Эртний Хятадын иргэншил МЭӨ Y-III мян.-ы үед Шар мөрний /Хуанхэ мөрөн/ дунд урсгал хавьд бүрэлдсэн неолитын соёлын үндсэн дээр үүссэн. Эртний Хятадын г.нутаг өнөөгийн г.нутгийн хэмжээнээс бага байсан гэх боловч энэ нь маргаантай хэвээр байна. Эртний хятадууд Шар мөрөн, Хөх мөрний хооронд орших өргөн уудам нутагт оршин байв. МЭӨ I мян.-ы дунд үеэс эртний хятадууд өргөн уудам г.нутагт тархан суурьшиж, аажмаар өмнө зүг Хөх мөрний /Янзцы мөрөн/ сав газар, улмаар өмнөд муж руу тархсан. МЭӨ IY-II мян.-ы үед Шар мөрний дунд урсгал хавийн нутагт заан, эврэн хошуут, хулсны баавгай нутаглаж, голын хөндийд хулс ургана. Шар мөрний хөндий, түүний цутгал орчмын зөөлөн хөрс г.тариалан эрхлэхэд их тохиромжтой байв. Иймд МЭӨ I мян. хүртэл суурингууд голын цутгалаас холгүй ойт өндөрлөгөөр байрлаж, Дунд Хятадын талын өргөн уудам нутгийг бүрэн ззэмшээгүй байжээ. Хүмүүс гол дагаж г.тариалан эрхэлж байсан нь тэднийг заримдаа аюул руу түлхэх, ө.хэлбэл, голын усны түвшин нэмэгдэхэд үерийн аюул заналхийлж, түүнээс сэргийлж хараахан сураагүй байв. МЭӨ I мян.-ы дунд үед төмөр зэвсэг өргөн тархаж, хятадууд голын хөндийгөөс холдож, амьдрал ахуй нь эрс өөрчилсөн. Тэд хатуу хөрсийг боловсруулж сурсан нь хүн ам жигд тархан суурьшиж, өнөөгийн Хойд Хятадын г.нутгийг бүрэн эзэмших нөхцөл бүрдсэн.

Шар мөрний сав газар нутаглаж байсан хүн ам ямар хэлээр ярьж байсан нь тодорхойгүй, Яншаогийн соёлыг бүтээгчид /МЭӨ Y-IY мян.-ы үе/ нь нэн эртний палео-азийн /умардын/ хүн амыг шахан, хэсэгчилэн уусгасан прото хятад-түдвүүд /сино-тибетүүд/ байсан. Иньгийн угсаатны нийтлэг /МЭӨ II мян./ прото хятад-түвдийн нэг хэсэг нь өмнөд аймгуудтай холилдсоны үр дүнд үүссэн. Прото хятад-түвдийн нөгөө хэсэг нь жоугийн утсаатны нийтлэг бүрэлдэх үндэс болжээ. МЭӨ I мян.-ы үед инь, жоу нарын харилцан үйлчлэлийн үр дүнд Шар мөрний дунд урсгал эртний хятад угсаатан бүрэлджээ. Хятад үндэстэн бүрэлдэхэд мөн палео-ази /умардын/, аустро-ази /зүүн-өмнөд/ хэлний хөрш угсаатны нийтлэг оролцжээ.

2. Эртний Хятадын түүхийн үечлэл: Эртний Хятатад он тооллын нэгдсэн систем байгаагүй. МЭӨ I мян.-ы үеэс он тооллыг вангийн /дээд захирагч/ төр барьсан жилээр тоолж эхэлснээр он цагийг нарийн тогтоох асуудал бэрхшээлтэй болжээ. Тбал, судлаачид Инь улсыг уналтанд хүргэсэн Жоугийн бай.дагууллыг МЭӨ 1122 он, МЭӨ 1066 он, 1050 он, эсвэл 1027 он гэж янз бүрийн цаг хугацаанд хамааруулан үздэг. МЭӨ 341 оноос Эртний Хятадын түүхэнд он тоолол бий болсон байна.

МЭ I зууны үеэс хятадууд он тоололд жартын давтамж бүхий онцгой тэмдгийг ашигласан үеэс жарны тооллыг тасралтгүй хэрэглэх болсон нь он тооллын алдаа гарахгүй болов. Хятадын түүхийн ШУ-д Хятадын түүхийг хаант улсын дарааллаар, нийгмийн хөгжлийн үе шатын үйл.-лэх хүчний хөгжлийн түвшин, хөдөлмөрийн багаж зэвсгээ бэлтгэж байсан материалаар, тухайн орны нийгэм, э.засгийн хөгжлийг гол шалгуур болгох зэргээр үечилж байна. Эртний Хятадын түүхийг таван үед хувааж үзэж байна. Үүнд:

Ø Шан гүрэн /МЭӨ 1700-1027 он/, 

Ø Жоу гүрэн /МЭӨ 1027-221 он/,

Ø Цинь гүрэн /МЭӨ 221-207 он/,

Ø Хан гүрэн /МЭӨ 202-МЭ 220 он/, 

Ø Зургаан гүрний үе /МЭ 220-589 он/. 

3. Эртний Хятадын түүхийн эх сурвалж ба түүх бичлэг: Эртний Хятадын түүхийн чухал ач холбогдолтой эх сурвалжийн нэг нь он дарааллын бичиг. Лу хаант улсын “Чуньцю” /Күнз зохиосон гэдэг/ эх сурвалжид МЭӨ YIII-Y зууны үйл явдлыг тэмдэглэн үлдээсэн бөгөөд үүнд хожим тайлбар хийж олон зохиолыг туурвисан. Хятадын түүхэн эх сурвалжийн өөр нэг төрөл нь “Шаншу” /Шузин/ хэмээх эрх баригчид болон түүний тойрон хүрээлэгчдийн хэлсэн үгийн тэмдэглэл. Түүнчлэн түүхийн эх сурвалж дотор аман зохиолоос сэдэвлэсэн “Шизин” хэмээх дууны эмхэтгэл онцгой байр эзэлдэг. МЭӨ Y-III зууны Хятадын гүн ухаантануудын бүтээл ихээхэн үнэ цэнэтэй. 

МЭӨ I мян.-ы үед Хятадад, Хятадын төдийгүй, Алс Дорнодын бусад орны т.бичлэгийн хөгжилд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн түүхэн зохиол гарсан. Тбал, Сыма Цянь /МЭӨ 145-90 он/-ий нэн эрт үеэс МЭӨ I зуун хүртэлх үеийн Хятадын түүхийг багтаасан “Түүхэн тэмдэглэл” гэх зохиол агаад тэрээр “амьдралыг тодорхойлон бичиглэх нь” хэмээх түүхэн үйл явдлыг бичих шинэ зарчмаар бичжээ. Бан-Гу /32-92 он/ “хаант улсын түүх” хэмээх Хятадын түүх бичлэгийн шинэ төрлийг үндэслэсэн. 

XX зууны эхээр Хятадын т.бичлэгт эртний Хятадын түүхийн эх сурвалжийн “Их шүүмжлэлт” хандлага дэлгэрсэн. 1950-80-аад онд өнөөгийн Хятадын г.нутагт археологийн судалгаа эрчимтэй хөгжсөн. Малталтын шинэ аргыг хэрэглэх болсон нь неолитын үеэс Хан улсын үе хүртэлх эртний Хятадын түүхийн эх сурвалж судлалыг ихээхэн баяжуулсан. 

Шан-Иньгийн үеийн эртний Хятадын нийгмийн судалгаанд эпиграфик эх сурвалж, түүний дотор МЭӨ ХҮ-ХI зууны мэргийн бичээс чухал ач холбогдолтой. 1899 онд Хятадын эрдэмтэд анх энэ мэргийн бичгийг олж илрүүлсэн. Аньяны ойролцоох Шан-Иньгийн нийслэлийн малталын явцад олон шинэ бичээс олдсон бөгөөд агуулгын хувьд мэргийн бичээс нь нийгэм, улс төрийн түүхийг тусгасан. МЭӨ Х-ҮII зууны эпиграфик дурсгал болох Жоугийн үеийн ёслолын хүрэл сав суулган дээрх бичээс ач холбогдолтой. 

Хятадын түүх бичлэгийн уламжлал нь 2 онцлог шинжтэй. Үүнд: Нэгд, Хятад соёлын түвшингөөр хөрш ард түмнээс ямагт тэргүүлж байсан гэх, Хоёрт, Домгийг түүхийн баримттай адилтгаж, Хятадын төрийн үүслийг аль болох эртнийх болгон үзэх зэрэг болно. 

XX зууны 20-иод оны үеэс эртний Хятадын түүхийг түүхэн материализмын байр сууринаас судлах болсон. 40-50-иад оны үед Хятадын эрдэмтэд Эртний Хятадын нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг судалсан боловч “Соёлын хувьсгал”-ын үйл явц энэ судалгааг тасалдуулсан. Харин 70-аад оны сүүлчээр эртний Хятадын нийгмийн тухай маргаан сэргэж, эх сурвалжуудыг хэвлүүлэн, их сургуульд эртний Хятадын түүхийн хичээлийг заах болжээ. Япон, Франц, Орос зэрэг улс орны эрдэмтэд /Япон-Кайдзука Сигеки, Франц-Э.Шаванн, А.Масперо, Орос-Н.Я.Бичурин, Л.В.Симоновская гм/ Хятадын түүхийн бүх үеийг жигд судалж, олон арван бүтээлүүдийг туурвисаар байна.

4. Эртний Хятадын иргэншил: МЭӨ Y-III мян.-ы үед Яншаогийн соёл бүрэлдсэн бөгөөд 1921 онд Шведийн эрдэмтэн И.Г.Андерсон Шар мөрний дунд урсгалаар неолитын соёлын ул мөрийг олж, түүнийг Яншао хэмээн нэрлэжээ. Яншаогийн аймгууд Шар мөрний нэг цутгалын хөндийд нутаглаж байгаад баруун, зүүн зүгт тархан, голын сав газарт багахан сууринд амьдрах болжээ. Яншаочууд үржил шимт зөөлөн хөрсөнд чумиз тариалж, гахай, нохой өсгөж байв. Тэд шавар савыг бэлтгэхдээ тусгай зууханд шатааж, геометр болон ургамал, амьтан, элдэв хээ угалзаар чимэглэдэг байв. Яншаогийн соёлын үед эртний Хятадын аймаг овгууд өөр хоорондоо ялгаатай хэл аялгуугаар ярилцаж байв. МЭӨ III мян.-ы сүүлчээр Яншаогийн соёлд өөрчлөлт гарч, будмал сав суулганы оронд ваарны хүрдээр бэлтгэсэн саарал, хар сав суулга өргөн дэлгэрэх болсон. Ийм соёлыг Луншань хэмээн нэрлэдэг бөгөөд энэ үед г.тариаланд олон дэвшил гарч, чулуун зэвсэг боловсронгуй болж, хадуур, хутга зэрэг үйл.-лэлийн багаж зэвсэг олширсон. Луншаний үеийн нийгмийн харилцаанд ч ихээхэн өөрчлөлт гарсан. Тбал, Луншаний булшанд нас барагчтай хамт хийсэн зүйл нь харилцан адилгүй ялгаатай байгаа нь нийгмийн ялгарал буюу тэгш биш байдал бий болсныг нотолно. 

МЭӨ II мян.-ы улс төрийн түүхийн тухай “Эртний эрх баригчдын тухай” домогт өгүүлсэн байдаг. Тэнгэрийн дорхи улсыг цэцэн Яо захирч байснаа чадварлаг, залуухан Шуныг залгамжлагчаараа өргөмжилжээ. Түүний усан галав юүлж, Шун: “усан галаваас хүмүүсийг аварсан хүнд эрх мэдлээ шилжүүлнэ” гэсэнд олон дотроос Их Юй гэгч голын гольдролыг өөрчилж их ус тэнгист цутгажээ. Ингээд Юй хаан болж, удалгүй Юй-гийн орыг уламжлал ёсоор бус харин түүний хүү Ци авав. Үүнээс хойш улсын хаан ширээг үе залгамжлах болжээ. Энэ домогт сонгуулийн албан тушаалтны оронд аажмаар үе залгамжилсан эрх мэдэл бий болсныг харуулжээ. Их Юй-гийн хүү Ци-г эртний Хятадын анхны Ся хаант улсыг үндэслэсэн гэж үздэг. Ся хаант улсын сүүлчийн захирагч маш харгис хүн байсан тул түүний захиргаан дахь аймгууд бослого гаргаж, Шан аймгийн захирагч Тан бослогыг тэргүүлэн, түүнийг түлхэн унагаж, Тэнгэрийн дорхи улсыг нэгтгэсэн. Тэрээр Шан гэх шинэ угсааны анхны хаан болжээ. МЭӨ XIY зууны үед Пан Гэн захирагчийи үед Шан аймгийнхан сүүлчийн удаа нүүдэллэж, газар нутгийн төв хэсэгт /одоогийн Аньян/ Шан хотыг үндэслэн байгуулсан.

5. Эртний хятадууд төрт улсаа байгуулсан нь: Шан-Инь улс /МЭӨ 1700-1027/-ын төр, нийгэм, эдийн засгийн байдал: Эртний Хятадын төрийн гол хэрэг нь тэнгэр тахих болоод дайн байсан. Аливаа аян дайны зорилго нь дайснаа ялж, олон хүнийг олзлон авах явдал. Тэд өвөг дээдэстээ зориулан олон тооны олзлогсдоор тэнгэр тахих ёслолыг үйлдэж байв. 

Инь улсын төвд захирагчийн засаг захиргааны төв Их Хот Шан байв. Түүнийг тойрон Иньгийн бүрэлдэхүүнд орох г.нутаг үргэлжилж, нутаг дэвсгэрийг баруун газар, өмнөд газар гэж ялгана. Иньгийн захирагч нутгийн чанад дахь аймгуудтай дайсагналцсан харилцаатай. Гэхдээ Иньгийн г.нутаг ба аймгуудын хооронд хатуу тогтсон хил хязгаар бараг байгаагүй. Иньгийн захиргаанд орсон аймаг, түүний г.нутгийн нэг хэсэг болно. Инь улс нь аймгийн холбоодод тулгуурласан овог аймгийн хуваариас өөр засаг захиргааны хуваарьтай байгаагүй. 

Иньгийн төрийн нэгдмэл байдлыг илэрхийлэгч нь захирагч-ван юм. Вангийн дангаар захирах эрх нь тасралтгүй өсч, Иньгийн захирагчид өөрсдийгөө “Би-хүмүүсийн дундах цорын ганц” хэмээн нэрлэж байв. Ван өөрийн эзэмшил дэх хэнд ч зарлиг буулгах эрхтэй /том газар эзэмшигч/. Зарим тохиолдолд ван дайсагналцагч аймгуудын эсрэг хийх аян дайныг өөрөө толгойлдог /цэргийн дээд захирагч/ байжээ. Хэрэв тухайн аймаг вангийн эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрвөл, аймгийн удирдагчид нь Иньгийн холбоонд орсныг нотлох титэм олгож, үүнээс хойш тухайн аймаг нь вангийн ивээлд орно. Вангаас титэм хүртсэн аймгийн удирдагч Их Хот Шанд байнга ирж, түүнд алба гувчуур барьж, шаардлагатай үед вангийн мэдэлд цэргээ шилжүүлэх ёстой. Үүнээс гадна хэрэв тухайн аймгийн г.нутаг халдлагад өртвөл, удирдагч ванд яаралтай мэдэгдэх ёстой. Ван нэгэн зэрэг дээд ламын үүрэг гүйцэтгэж, зөвхөн тэр л мэргийн ясны цууралтаар бурхны хүсэл зоригийг тодорхойлж чадах аж /дээд шүүгч, тэргүүн лам/. Ван төрийн аппаратыг тэргүүлж байсан. Хааны төрөл төрөгсөд түүний томилгоогоор дээд албан тушаалд томилогдож байв. Түүний удирдлаганд бичээч, алба гувчуур хураагч, шүүгч зэрэг мэргэжлийн доод албан тушаалтнууд ажиллана.

МЭӨ XIII зууны сүүлчээр төр барьсан У Дин вангийн үед Инь улс ихээхэн хүчирхэгжсэн. Түүний үед Их Хот Шанд шинэ ордон, сүм байгуулсан. Тэрээр Иньгийн г.нутгийг ихээхэн өргөтгөсөн, хүчирхэг бай.дагуулагч байв. Харин У Динийг нас барсны дараа Инь уналтанд орж эхэлсэн. Үүнээс гадна Инь улсын вангийн эрх мэдэлд байсан Жоу аймгийнхны хүч чадлаа зузаатгаж, эзэмшлээ өргөтгөж, улмаар энэ аймгийн удирдлагын дор хэд хэдэн аймгууд иньчүүдтэй тэмцэхээр нэгдсэн. Ингээд жоу аймгийнхан Иньгийн цэрэгт цохилт өгснөөр Шан улс унасан /МЭӨ XI зууны сүүлчээр “Жоугийн байлдан дагуулал” гэх үйл явдал эхэлсэн/. 

МЭӨ ХIY-XI зуунд оршин тогтносон Шан-Инь улсад нийгмийн давхраажилт бий болж, дөрвөн үндсэн давхаргад хуваагдаж байв. Үүнд: 

Ø Эрх баригчид-Иньгийн захирагч болон ойр төрлийнхөн, 

Ø Ноёлогч давхарга-нийгэмд онцгой байр суурьтай сурвалжит гаралтай хүмүүс, 

Ø Чөлөөт хүй нэгдлийнхэн, 

Ø Доод давхарга-хараат хүн, ажилчид, боол, зарц. 

Тахилч бөө нар, төрийн язгууртнууд, эзлэгдсэн аймгуудын язгууртнууд Инь улсын ноёлогч давхаргыг бүрдүүлж байв. Төрийн язгууртнуудын нийгмийн байдал нь г.эзэмшил, боолтой эсэх, албан тушаал зэргээрээ хаанд хэр ойр байснаар тодорхойлогдож, энэ байдал нь цол хэргэм, тодорхой эрх ямбыг бий болгосон. Оршин суугчдын ихэнх нь чөлөөт хүй нэгдлийнхэн байв. Хамгийн доод давхарга буюу боолуудад гэр бүл, өмчийн аль аль нь байх ёсгүй. Шан улсын үед нийгэм, төр боол эзэмшлийнх, боолууд нь хувь хүмүүсийн болон төрийн эзэмшилд байсан. Олзны боол, өрийн боол, гэмт хэрэгтэй боол, алба гувчуурын боол зэрэг боолын хэлбэрүүд байв. 

Шан-Иньгийн үеийн эдийн соёл нь МЭӨ III мян.-ы үед Шар мөрний сав газар нутаглаж байсан неолитын аймагтай үүслийн хувьд холбоотой. Хэдэн зуун жилийн туршид г.тариалан болон хөдөлмөрийн багаж зэвсэгт онцын өөрчлөлт гараагүй, МЭӨ II мян.-ы сүүлчээр Шан-Инь улс хүрэл хэрэглэх болсон, хот байгуулалт, бичиг үсгийн үүсэл гэсэн гурван чухал ололтод хүрсэн. Хүрэл цутгамал үйл.-лэлийн эртний ул мөр Эрлитоу маягийн суурингуудаас олдсон /МЭӨ II мян.-ы эхэн/. Хожуу үеийн Иньд зэсийн хүдрийг баяжуулах арга, зэс, цагаан тугалгыг хайлуулж, улмаар цутгамал хийхдээ ихээхэн чанартай шавар хэвийг ашиглаж байжээ. Иньгийн үед хүрлийг зэр зэвсэг үйл.-лэх, өргөлийн ёслолын сав суулга хийх зэрэгт ашиглаж байв. Эртний Иньгийн хот байгуулалт ихээхэн өндөр хөгжилтэй байв. Нийслэл хотын хана нь оршин суугчдыг халдан довтлогчдоос найдвартай хамгаалж байв. Аньян хотын ойролцоох Иньгийн нийслэлийн малталтаар хотын г.нутагт чулуун болон хүрэл суурь бүхий хүчирхэг баганаар тулсан олон ордон, сүмүүдийг олж илрүүлсэн. Хотын сувгийн сүлжээ нь бороо эсвэл үерийн үеэр илүүдэл усыг зайлуулах зориулалттай. Хотод хүрэл цутгах, яс сийлбэрлах, ваарны үйл.-лэл төвлөрч, олон мэргэжлийн үйл.-лэл бий болж, гар урлал г.тариалангаас тусгаарлажээ. Нийгэм шинэ үе шатанд шилжин орсны нотолгоо нь бичиг үсгийн үүсэл. Өнөөг хүртэл уламжлан ирсэн Иньгийн бичиг үсэг нь Зүүн Азийн г.нутаг дахь хамгийн эртний бичээс агаад бичээс нь амьтны яс, яст мэлхийн хуяган дээрх мэргийн бичиг юм. Үүнээс гадна Иньгийн үед бичгийн модон самбарыг өргөн ашиглаж байсан. Иньгийн захирагчийн ордонд “цзоцэ” буюу бичгийн модон материал бэлтгэгч албан тушаал байжээ. 

Жоу улс /МЭӨ 1027-221/-ыг байгуулсан нь: Жоу улсын төр, нийгэм, эдийн засгийн харилцаа: Жоу, Иньгийн улс төрийн нөлөөнд хараат г.нутгийн эрхтэйгээр нэгдсэн бөгөөд Иньгийн ван албан ёсоор Жоу аймгийн захирагч, түүний хүүд “жоугийн хоу” /хараат захирагч/ титэм олгожээ. Жоугийн хүчирхэгжилтийн нотолгоо нь Иньгийн эсрэг цэргийн мөргөлдөөн байв. Жоучуудын тэргүүлсэн баруун аймгуудын хүчирхэг холбоо аажмаар бүрэлдсэн. У ван дорно зүгт аян дайн хийж, МЭӨ 1027 онд Иньгийн цэргийг бут цохижээ. Жоугийн үеийн эхний хагасыг Баруун Жоу /МЭӨ XI-YIII зуун/ гэж нэрлэдэг /учир нь улсын төв нь өнөөгийн Шэньси мужийн нутаг/.     

Жоучууд бай.дагууллын дараа ялагдагсдын хүрэл цутгах техникийг богино хугацаанд эзэмшсэн. Мөн тэд иньчүүдээс тухайн үеийн армийн гол хүч буюу Иньгийн эртний Хятадын тэрэг дайсныг довтлох хүчирхэг зэвсэг болох байлдааны морин тэргийг /харваач, жад шидэгч, хөтөч гэсэн 3 цэрэгтэй, хос морь хөллөсөн, аралтай хөнгөн тэрэг/ бэлтгэн ашиглахыг сурсан. Жоучууд иньчүүдийн техникийн ололтыг зээлдсэнээс гадна тэдний бичиг үсгийг мөн зээлдэн авчээ. Бай.дагууллаас өмнө жоучууд өөрсдийн бичиг үсгийг ашиглаж байсан ч тэдний бичиг үсэг нь боловсронгуй бус байв. 

Инийг бүрэн нэгтгэсний дараа жоучууд “үе залгамжилсан эзэмшил” гэх хэд хэдэн арга хэмжээг авч явуулсан. У ваны төрөл төрөгсөд, зарим сурвалжит гэр бүлийн г.эзэмшлийг түүний хүн амын хамт бэлгэнд авч, шинэ үе залгамжилсан эзэмшигчдэд бэлгэнд авсан г.эзэмшлийнх нь хэмжээгээр титэм олгож байв. Инийг бай.дагуулах үеэр жоучуудыг дэмжсэн Иньгийн холбоонд байсан олон аймгийн удирдагчид ийм эзэмшигчид /жоухоу/ болсон. Жоухоуд “хишиг” болгон өгсөн хүн ам Иньгийн үеийн г.нутагтаа амьдарч буй овог аймгийн хүн амыг бүрдүүлнэ. Жоугийн бай.дагуулал нь вангийн эрх мэдэлд орсон г.нутгийн удирдлагын системийг үндсээр нь өөрчлөөгүй. 

МЭӨ Х-YIII зууны үеийн Жоугийн бүх чөлөөт хүн амыг шатлалын зарчмаар нийгмийн 5 давхаргад хуваасан. Үүнд: 

Ø Нэгд; деспот захирагч, “хүмүүсийн дундах цорын ганц” хэмээн өөрийгөө нэрлэсэн жоугийн ван,

Ø Хоёрт; үе залгамжилсан г.эзэмшлийн захирагч, жоугийн дээд язгууртан жоухоу, 

Ø Гуравт; жоухоу нарын үе залгамжилсан эзэмшлийн хүн амыг бүрдүүлэгч зу-гийн /овог аймгийн бүлэг/ тэргүүн дафу, 

Ø Дөрөвт; аль нэг зу-гийн бүрэлдэхүүнд орсон том гэр бүлийн тэргүүн ши, 

Ø Тавт; энгийн хүмүүс. 

Нийгмийн зэрэглэл нь тухайн хүний хэрэглэж болох эд баялгийг тодорхойлохоос гадна тухайн хүн нийгмийн дээд давхаргад хамаарах эсэх нь түүний эцэг нь хэн байсан, гэр бүлийн хэд дэх хүүхэд байснаас шалтгаална. Тбал, том хүү нь эцгийнхээ зэргийг залгамжилж, харин бусад хөвгүүд нь нэг зэрэг доошилно. Энэ дүрэм нь хамгийн олон хүн ам бүхий доод давхаргад үйлчилдэггүй байв. МЭӨ IX-YIII зуунаас өрөнд орогсод олширч шинээр боол худалдан авах болсноор тэдний тоо ихэд нэмэгдэх болсон. Энэ үед боолын хөдөлмөрийг г.тариалан, гар урлал салбарт ихээр ашиглаж байв.  

Жоугийн нийгмийн давхраажил нь г.эзэмших, ашиглах системтэй нягт холбоотой, ө.хэлбэл, жоугийн г.эзэмшлийн систем нь нийгмийн бүтэцтэй адил шаталсан байсан. Газрын дээд эзэн нь ван, иймд улсын иргэд нь түүний албатууд байв. Дээд эзэн ван, дээд сурвалжтнуудад /жоухоу/ улсын зарим газрыг үе залгамжлан эзэмших эрхтэйгээр олгоно. Жоухоу нар өөрсдөдөө харьялагдаж буй газарт дафу нарыг, дафу нар газраа өөрсдөө боловсруулахгүй, ши нарыг ажиллуулах, харин эцэстээ газрыг жирийн хүмүүс боловсруулна. Нэг үгээр, “вангийн зарц нь жоухоу, жоухоугийн зарц дафу, дафугийн зарц нь ши, ши нарын энгийн хүмүүс” гэж үзэж байв. Хэдийгээр захирагч ван газрын дээд эзэн боловч нийгмийн аль ч давхаргынхан түүнийг эзэмших эрхтэй, харин хувьдаа өмчлөх ёсгүй.

МЭӨ YIII зууны эхээр жоучууд Шар мөрний дээд урсгалаар нутаглах жүн аймгийнхантай сөргөлдөх болов. Жүн нар гарал үүслийн хувьд жоучуудтай төрөл хэдий ч амьдралын хэв маяг, эрхлэх аж ахуйн хувьд ялгаатай байв. Ю ваны засаглалын үед /МЭӨ 781-771 он/ хагас нүүдэлчин жүн аймгийнхантай шийдвэрлэх тэмцэл хийжээ. МЭӨ 770 онд нийслэлээ дорно зүгт /одоогийн Лоян/ нүүлгэсэн. Иймд МЭӨ YIII-III зууны үеийг Зүүн Жоугийн үе /МЭӨ YIII-Y зууны эртний Хятадын түүхийг Чуньцюгийн үе-Хавар, намар, харин МЭӨ Y-III зууны түүхийг Жаньгогийн үе-Байлдаант улсуудын үе/ гэж нэрлэдэг.

МЭӨ YIII зууны үед ди хэмээх нүүдэлчин аймгийнхан нэгдэж, Шар мөрнөөс умард зүгт орших жоухоу нарын эзэмшилд довтлох болсон. МЭӨ YII зууны эхээр ди өмнө зүгт хөдлөж, Шар мөрний дунд урсгалын зүүн эргийг хоосруулсан. Ди нар улмаар Шар мөрнийг гатлан, жоугийн нийслэлээс холгүй орших жоухоу нарын эзэмшил рүү довтолсон. Хятадын зарим эзэд ди нартай холбоо тогтоон, тэднийг өрсөлдөгчдийнхөө эсрэг ашиглахыг илүүд үзэж байв. Тбал, МЭӨ 636 онд Жоугийн Сян ван түүнд захирагдахаас татгалзсан Жэн хаант улсын эсрэг ди нарыг турхирсан хэдий ч тэд Жэн улсын талд орж, вангийн цэрэгт цохилт өгсөн. Хэрэв Инь, Жоугийн эртний үед “бид-тэд” гэсэн эсрэг тэсрэг байдал нь улс төрийн шалгуур дээр үндэслэж байсан бол /вангийн эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрсөн нь “бид”, үл хүлээн зөвшөөрөгчид нь “тэд”/ МЭӨ YIII-YII зууны үед бүх “варварууд” гарал үүслийн хувьд нэг л нийтлэг гэсэн төсөөлөл бий болсон. Эртний хятадууд өөрсдийгөө “варваруудад” сөргүүлэн тавьж, өөрсдийгөө хуася эсвэл жуся хэмээн нэрлэжээ. Эртний хятадуудын төсөөллөөр ийм зааг ялгааны үндэс нь төрлийн харилцаа байв. Шар мөрний дунд урсгалаар нутаглах хаант улсын хүн ам хоорондоо төрлийн харилцаатай тул тэдний зарим нь жоугийн вангийн эсрэг байсан ч хуася байна. 

Дорно зүгт нийслэлээ шилжүүлсний дараа вангийн эрх мэдэл ихэд суларсан. Тэрээр урьдын адил улсын нэгдмэл байдлыг илэрхийлэгч байсан ч улам бүр бие даасан байдалтай болж буй жоухоу нарын харилцаанд оролцохоо болив. Жоугийн захирагчийн эзэмшил болох “нийслэлийн мужийн” г.нутаг улам бүр багассаар түүний зарим хэсгийг хөрш Жэн, Зинь хаант улсууд бэлгэнд авч, зарим г.нутгийг нь Чу хаант улс булаан авчээ. Вангийн сан улам бүр хоосрох болсон. Жоухоу нарын уламжлалт алба гувчуур бараг үгүй болов. Жоугийн эрх баригчдын нэр хүнд МЭӨ YII-YI зууны үед тэдний дунд нэг бус өрнөсөн самуунаас болж бүр доройтсон. Ван эрх мэдлийг залгамжлах хэв журмыг зөрчих аливаа оролдлогыг таслан зогсоох боломжгүй болж, түүнээс хараат Жоухоу нараас тусламж хүсэх болжээ. Нүүдэлчид Дунд Хятадын талд довтолж, ван болон түүнээс хараат эрх баригчдын хоорондын харилцаанд өөрчлөлт гарсан. МЭӨ YII зууны үед бүрэлдсэн улс төрийн шинэ нөхцөл байдлыг тодорхойлох болсон. Хүчтэй жоухоу нарын нэг тэргүүлэх байр суурийг эзлэж, манлайллаа тогтоохын тулд тухайн захирагч “бүх хүн ванг хүндлэх болно”, “варварын зүгээс учруулах аюулыг зогсооно” гэсэн хоёр уриаг ашиглажээ.

Дунд Хятад дахь манлайллаа тогтоосон эртний Хятадын анхны хаант улс бол Шар мөрний доод урсгалаар нутаглаж байсан Ци улс бөгөөд Ци-гийн захирагчийг МЭӨ 650 онд эрх баригчдын хурлаар албан ёсоор өргөмжилсөн. Түүнийг нас барсны дараа Ци улс манлайллаа алдаж, түүний оронд Зинь улс гарч ирсэн агаад энэ улс Вэн-гүний (МЭӨ 636-628 он) засаглалын үед хүчирхэгжсэн. Вэн-гүн нь дөрвөн тэнгисийн дундах бүх г.нутагт эрх мэдлээ тогтоосон.

МЭӨ YII зууны сүүлчээр ди нарын дунд хагарал гарсан нь Зинь хаант улс тэдэн рүү довтлох боломжийг олгов. МЭӨ 594 оны хавар 8 өдрийн тулалдаанд ди нарын гол хүчийг бут цохиж, олзлогсдын заримыг нь Зинь улсын армид нэгтгэн, заримыг нь боол болгожээ. Жоугийн нийслэлээс холгүй, Шар мөрний сав газарт нүүдэлчдийн ноёрхол ийн эцэслэв. МЭӨ YII-YI зууны улс төрийн түүхийг Зинь ба Чу хэмээх өмнөдийн хаант улсын тэмцэл тодорхойлж байв. Чу улс нь хамгийн өмнөд хэсэгт орших агаад г.нутаг нь өнөөгийн Хубэй, Хунань, Цзяньси, Аньхуй, Цзяньсу, Шэньси, Хэнань зэрэг 7 мужийг хамарч байв. Чу хаант улс Шар мөрөн, Хөх мөрний хөндийн жижиг хаант улсуудаар г.нутгаа өргөтгөн, улмаар Дунд Хятадын талын үе залгамжилсан эзэмшлүүдийн хоорондын харилцаанд оролцох болжээ. МЭӨ YII зууны сүүлчээр Чу-гийн захирагч вангийн титэм хүртсэн агаад ван Жоугийн дээд эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрөөгүй анхны манлайлагч болсон. Чу улсад худалдаа ихэд хөгжиж байсан бөгөөд бусад улсаас түрүүнд алтан зоос хэрэглэж эхэлсэн байна. Чу улс нь Зинь улсыг бут цохисон /Зинь МЭӨ 575 онд дахин сэргэсэн/.

МЭӨ Ү зууны эхээр Хөх мөрний доод урсгалаар нутаглах У ба Юэ хоёр улсын хооронд тэмцэл өрнөх болсон. Эдгээр хаант улсын оршин суугчид эртний хятадуудаас ялгаатай нь биедээ шивээс хийж, үсээ богинохон тайрдаг заншилтай байв. Тэдний амьдралд загасчлал, тэнгисийн урлал их үүрэг гүйцэтгэсэн. МЭӨ 493 онд У-гийн захирагч Юэ-д цохилт өгч, улмаар умард зүгт хэд хэдэн аян дайн хийсэн. Ци улсын армийг ялж, улмаар Лу, Сүнг бут цохин, МЭӨ 482 онд У-гийн манлайллыг тогтоосон. Үүнээс хойш ойролцоогоор 10 жилийн дараа Юэ улс өрсөлдөгчдийнхөө цэргийг бут цохин, умардын ихэнх хаант улсыг нэгтгэсэн. Юэ-гийн манлайллаар Чуньцю-гийн /Зүүн Жоу/ үе дуусч, МЭӨ 403 онд Зинь нь Жао, Вэй, Хан гэх бие даасан 3 улс болон задарч эртний Хятадын түүхэнд Жаньгогийн /Байлдаант улсуудын үе/ үе эхэлжээ. Жаньгогийн  үед эртний Хятадын нийгмийн амьдралын олон салбарт ихээхэн өөрчлөлт гарсан. Энэ үйл явдлын урьдчилсан нөхцөл нь үйл.-лэх хүчний хөгжилд гарсан ахиц ө.хэлбэл, төмөр өргөн дэлгэрч, газар хагалах хөдөлмөрийн багаж зэвсэг, хөллөгөөний  мал бий болж, усалгаат байгууламж хөгжсөн.

МЭӨ IY зуунд төмөр зэвсгийг г.тариаланд өргөн ашиглаж, тэр дундаа төмөр хошуутай анжисыг хэрэглэх болсон нь г.тариалангийн жинхэнэ хувьсгал байв. Ийм маягийн техникээр голын эргийн газар төдийгүй, өндөрлөг газрын хатуу хөрсийг хагалах боломжтой болов. Шар үхрийг хөллөгөөний мал болгосон нь хөдөлмөрийн бүтээмжийг эрс нэмэгдүүлсэн. Урьд нь усалгааны ажлыг үерийн устай тэмцэх зорилгоор хэрэгжүүлж байсан бол тариалангийн талбай өргөжихийн хирээр талбайн усалгаанд зориулан сувгийг их хэмжээгээр ашиглах болжээ. Тариалангийн талбай өргөжин, ургац нэмэгдэж, нийгмийн бүтээгдэхүүний хэмжээ эрс өссөн. МЭӨ I мян.-ы дунд үед газар дээрх өмчлөлийн шинэ систем бүрэлдсэн. Газрыг худалдах, худалдан авах замаар хувьд шилжүүлж, улмаар хувийн өмч үүсч, г.эзэмшлийн хуучин систем задарсан. Үүний улмаас МЭӨ YI зууны үед эртний Хятадын хэд хэдэн хаант улсад үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг хураах шинэ хэлбэр газрын татвар бий болсон. Сыма Цяний тэмдэглэснээр анх МЭӨ 594 онд Лу хаант улсад боловсруулах талбайн хэмжээнээс хамааран тогтоосон газрын татварыг нэвтрүүлсэн.

МЭӨ I мян.-ы үед жоугийн нийгмийн тогтолцоонд гар урчууд жирийн хүмүүсийн адил байр суурьтай болж, тэд мэргэжлээ үе залгамжлуулж байв. /Дарханы хүүхэд дархан, худалдаачны хүүхэд худалдаачин, тариачны хүүхэд тариачин/. Хөдөлмөрийн төмөр багаж зэвсэг дэлгэрч, техникийн дэвшил гарсан нь хувийн гар урлалын үйл.-лэл хөгжихөд түлхэц болж, гар урчуудын амьдралын түвшин дээшилсэн. Гар урлал, худалдаанд боолын хөдөлмөрийг ихэд ашиглаж, үүний үр дүнд нийгмийн шатлалын доод давхаргад хамаарч байсан зарим урчууд, худалдаачид зарим сурвалжтнаас ч баян чинээлэг болов. Уламжлалт нийгмийн тогтолцооны “хэн сурвалжит, тэр баян, хэн сурвалжит бус тэр ядуу” гэсэн үндсэн дүрэм эвдэгдсэн.

Дүгнэлт: 

Ø Эртний Хятадын иргэншил МЭӨ Y-III мян.-ы үед Шар мөрний дунд урсгал хавьд бүрэлдсэн агаад МЭӨ I мян.-ы дунд үеэс эртний хятадууд өргөн уудам г.нутагт тархан суурьшиж, улмаар Хөх мөрний сав газарт тархсан. 

Ø Эртний Хятадын түүхийг Шан, Жоу, Цинь гүрэн, Хан гүрэн, Зургаан гүрний үе гэсэн 5 үед хуваадаг.  

Ø Шар мөрний сав нутагт дахь оршин суугчид эртний Хятадын анхны соёл болох Яншао, үүний дараа Луншаний соёлыг бүтээв.

Ø Шан-Инь улс нь МЭӨ ХIY-XI зууны үед оршин тогтносон агаад улсын дээд эзэн ван нь том газар эзэмшигч, цэргийн захирагч, дээд шүүгч, тэргүүн лам байв. Иньгийн нийгэм, эдийн засгийн гол ололтууд нь хүрэл хэрэглэх, хот байгуулалт, бичиг үсгийн үүсэл 3 болно.

Ø МЭӨ XI-III зуунд оршин тогтнож байсан Жоу улсын үед нийгэм, эдийн засаг, улт төрд ихээхэн өөрчлөлт орсон.   

Товчилсон үгс: МЭӨ-манай эриний өмнөх; Мян.-мянган; Г.нутаг-газар нутаг; Г.тараиалан-газар тараиалан, Г.эзэмшил-газар эзэмшил; Бай.дагуулал-байлдан дагуулал; Т.бичлэг-түүх бичлэг; Тбал-тухайлбал; Ө.хэлбэл-өөрөөр хэлбэл; Үйл.-үйлдвэрлэл